मधुमेह आणि स्थूलत्व निर्मूलन

इन्सुलिन हा एक रासायनिक पदार्थ आहे ज्याला वैज्ञानिक भाषेत संप्रेरक असे संबोधतात जो आपल्या शरीरातील स्वादुपिंडातून स्रवतो. तो दोन प्रकारे स्त्रवण पावतो , एका प्रकाराला पायाभूत स्त्राव म्हणतात जो दिवसभरात १८ ते ३२ युनिट इतक्या प्रमाणात स्वादुपिंडातून स्रवत असतो. हे स्त्रावण आपण थांबवू शकत नाही कारण जिवंत राहण्यासाठी ते अत्यावश्यक असते. दुसऱ्या प्रकारचे इन्सुलिनचे स्त्रावण हे खाण्यावर अवलंबून असते. आपण जेंव्हा जेंव्हा काही खातो त्यावेळी इन्सुलिन स्रवते. सर्वसाधारणपणे अशी अपेक्षा असते की शरीराला जेवढया इन्सुलिनची आवश्यकता असते त्यापैकी ५० टक्के इन्सुलिन हे पायाभूत स्रावाद्वारे तर उर्वरित ५० टक्के हे आपल्या खाण्यामुळे तयार करावे. आपण जेंव्हा जेंव्हा खातो तेंव्हा इन्सुलिन तयार होते. असे सिद्ध झाले आहे की आपण कमी खा किंवा जास्त खा ,त्याच प्रमाणात इन्सुलिन स्रवते. आम्ही त्याला इन्सुलिनचे ‘माप’ असे म्हणतो, ते प्रत्येक व्यक्तीनुसार ठराविक प्रमाणात असते. ते २ युनिट ते १२ युनिट असू शकते. एकदा का हे माप रिकामी झाले की पुन्हा भरायला ५५ मिनिटे लागतात. त्यामुळे आपण ५५ मिनिटे जेवत राहिलात तरीही इन्सुलिन एकदाच स्रवेल. जर ५५ मिनिटानंतर जेवत राहिलात तर दर ५५ मिनिटांनी इन्सुलिनचे एक माप रिकामी होत राहील.

इन्सुलिन हे संग्राहक संप्रेरक आहे, शरीरात ऊर्जेची साठवणूक करून संश्लेषण करणे ही मुख्य जबाबदारी असते. प्रत्येकवेळी खाल्ले की इन्सुलिन स्रवते व आपण खाल्लेल्या अन्नाच्या पचनक्रियेनंतर तयार होणाऱ्या अंतिम अन्न घटकांची काळजी घेते. आश्चर्याची गोष्ट अशी की तुम्ही डझनभर वेगवेगळे पदार्थ खाल्ले तरी शेवटी केवळ तीनच अन्न घटक तयार होतात, ते म्हणजे ग्लुकोज पासून कर्बोदके, अमायनो ऍसिड पासून प्रथिनं व मेदाम्ला पासून मेद. सर्वसाधारण पणे आपल्या शरीराला २००० कॅलरी ऊर्जा लागते. १ ग्रॅम ग्लुकोज/प्रथिन यांच्यापासून अनुक्रमे १ कॅलरी व ४ कॅलरी ऊर्जा मिळते तर १ ग्रॅम मेदापासून ९ कॅलरी ऊर्जा मिळते.

शरीरातील पेशी उर्जे साठी ग्लुकोज किंवा मेदाम्ल वापरू शकतात.

मेंदूसारख्या अवयवातील पेशी सोडल्यातर शरीरातील 10 लाख कोटी पेशींना ऊर्जेसाठी मेदाम्ल जाळायला आवडते. मेंदूतील पेशींना ग्लुकोजच आवडते. रक्तातील ग्लुकोज थेट पेशींमध्ये जाऊ शकत नाही कारण प्रत्येक पेशीला एक कुलूप असते, तांत्रिक भाषेत त्याला ‘इन्सुलिन रिसेप्टर’ असे म्हणतात

ग्लुकोजला पेशीमध्ये शिरकाव करू देण्यासाठी इन्सुलिनने ‘इन्सुलिन रिसेप्टर’चे कुलूप उघडणे आवश्यक असते, तरच पेशींना ग्लुकोज मिळू शकते. मेंदूपेशी याला अपवाद असतात कारण त्या थेट रक्तातील ग्लुकोज घेऊ शकतात. इन्सुलिनचे पहिले मुख्य कार्य हे पेशींना ग्लुकोज मिळवण्यासाठी मदत करणे हेच आहे. नंतर पेशी ग्लुकोजचा वापर करून कार्यभाग साधतात. त्यानंतर रक्तात ग्लुकोज उरले तर त्याचे रूपांतर इन्सुलिनच्या प्रभावाखाली यकृत व स्नायूंमध्ये ग्लायकोजन या पदार्थात होते. सर्वसाधारणपणे प्रौढांमध्ये यकृतात १००ग्रॅम सुरक्षित साठा असतो. त्यानंतरही रक्तात ग्लुकोज उरले तर इन्सुलिन त्याचे रूपांतर मेदाम्लात करते व शरीरात त्याची साठवणूक चरबीच्या स्वरूपात करते. इन्सुलिन अमायनो ऍसिड चे रूपांतर उपयुक्त प्रथिनांमध्ये तसेच मेदाम्लाचा साठा चरबीच्या स्वरूपात करते.

अश्या प्रकारे हा संग्राहक संप्रेरक शरीराच्या संस्लेषणासाठी जबाबदार असतो. ग्लुकोज व मेद यांचा आलटून पालटून वापर करण्यासाठी कळ म्हणून इन्सुलिन काम करते. जास्त असेल तर ग्लुकोज आणि कमी असेल तर मेदाम्ल असा वापर इंधनासाठी होतो. यालाच शरीरशास्त्रानुसार दिवस चक्र व रात चक्र असे म्हणतात.

शरीरातील अतिरिक्त प्रमाणातील इन्सुलिनच्या पातळीला तांत्रिक भाषेत ‘हायपरइन्सुलिनेमिया’ असे म्हणतात, ज्याचे आपल्या शरीरावर बरेच हानिकारक परिणाम होतात. या विषयावरील वैद्यकीय जर्नल्समध्ये प्रसिद्ध झालेले हजारो शोधनिबंध उपलब्ध आहेत ज्यात हे परिणाम नोंदवलेले आहेत. ज्यामध्ये उच्चरक्तदाब, अतिलठ्ठपणा, हायपरलिपीडिमिया आणि महत्वाचं म्हणजे इन्सुलिन प्रतिरोध समाविष्ट आहे. या इन्सुलिन प्रतिरोधामुळे नंतर टाईप 2 मधुमेह किंवा परिपक्व अवस्थेतील मधुमेह होतो.

जेंव्हा इन्सुलिनची पातळी कमी होते तेंव्हा सर्वप्रथम रक्तातील ग्लुकोज हे इंधन म्हणून वापरले जाते नंतर ग्लायकोजनचे विघटन करून ते वापरले जाते, त्यानंतर चरबी ही ऊर्जेसाठी वापरली जाते. इथे एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे की जर चरबीचा वापर ऊर्जेसाठी व्हायला हवा असेल तर तर शरीरातील इन्सुलिनची पातळी कमी होणे आवश्यक आहे. आणि हे कमी खाऊन नाही तर कमी वेळा खाऊनच शक्य आहे!